Ο πελεκάνος του Αύγουστου Στρίντμπεργκ

«Ο Πελεκάνος» του Αύγουστου Στρίντμπεργκ – Μια αλληγορία μητροκτονίας και αναγέννησης

Ο Αύγουστος Στρίντμπεργκ, ένας από τους σπουδαιότερους Σουηδούς δραματουργούς και προάγγελος του μοντερνισμού στο θέατρο, έγραψε το μονόπρακτο «Ο Πελεκάνος» (Pelikanen) το 1907, σε μία από τις πιο γόνιμες και σκοτεινές περιόδους της συγγραφικής του διαδρομής. Το έργο ανήκει στη λεγόμενη «καμένη περίοδο» του συγγραφέα, όταν είχε στραφεί σε πιο συμβολικά, υπαρξιακά και ψυχολογικά δράματα, μακριά από τον ρεαλισμό που χαρακτήριζε τα πρώτα του έργα.

Ο τίτλος του έργου παραπέμπει στον συμβολισμό του πελεκάνου, ενός πουλιού που, σύμφωνα με τον μεσαιωνικό μύθο, σκίζει το στήθος του για να ταΐσει με το αίμα του τα πεινασμένα μικρά του. Ο Στρίντμπεργκ ειρωνεύεται αυτό το σύμβολο, χρησιμοποιώντας το ως αντιστροφή: η μητέρα στο έργο όχι μόνο δεν θυσιάζεται, αλλά απομυζά τα παιδιά της, τους στερεί την τροφή, τη στοργή και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, οδηγώντας τους σ’ ένα είδος ηθικής και σωματικής πείνας.

Υπόθεση

Η ιστορία ξεκινά με τον γάμο της κόρης, Γερτρούδης, και τον πρόσφατο θάνατο του πατέρα. Στο σπίτι κυριαρχεί μια σιωπηλή, ασφυκτική ένταση. Η μητέρα φαίνεται εξουσιαστική και χειριστική. Σιγά σιγά, αποκαλύπτεται ότι η γυναίκα αυτή στερούσε συστηματικά τροφή, θέρμανση και μητρική φροντίδα από τα παιδιά της – ακόμη και όταν υπήρχαν χρήματα. Ο γιος, Φρειδερίκος, εξαρτημένος από το αλκοόλ και συναισθηματικά διαλυμένος, είναι το έμμεσο θύμα αυτής της καταπίεσης, ενώ η κόρη έχει θυσιαστεί σε έναν γάμο χωρίς αγάπη, κατά παραγγελία της μητέρας της. Η αποκάλυψη ενός γράμματος του πατέρα φέρνει στην επιφάνεια την αλήθεια για την «περίφημη» μητρική αφοσίωση και πυροδοτεί την αναμέτρηση.

Χαρακτήρες και σκιαγράφηση

Η Μητέρα είναι το κεντρικό σύμβολο του έργου. Ψυχρή, ελεγκτική, οικονομικά φιλάργυρη, προβάλλει μια εικόνα αυταπάρνησης ενώ στην πραγματικότητα καταστρέφει την οικογένειά της. Δεν είναι απλώς αυταρχική, είναι παρασιτική – μια αντεστραμμένη εικόνα του θυσιαστικού μητρικού προτύπου. Ο Φρειδερίκος, αδύναμος και εξαρτημένος, συμβολίζει τη διαλυμένη ανδρική ταυτότητα μπροστά στη μητρική καταπίεση. Η Γερτρούδη παλεύει με τον κοινωνικό ρόλο που της έχει επιβληθεί. Ο Γαμπρός, ένας αδιάφορος, υπολογιστής άντρας, λειτουργεί ως σύμβολο της εξωτερικής κοινωνικής υποκρισίας. Η σύγκρουση δεν είναι μόνο οικογενειακή, αλλά υπαρξιακή – ανάμεσα στο «φαίνεσθαι» και το «είναι», στο ψέμα και την αλήθεια, στην παράδοση και την ανατροπή.

Ιστορικό και κοινωνικό υπόβαθρο

Το έργο γράφεται στην αυγή του 20ού αιώνα, σε μια Ευρώπη που κλονίζεται από κοινωνικές αλλαγές και εσωτερικά υπαρξιακά ερωτήματα. Ο Στρίντμπεργκ, επηρεασμένος από τον συμβολισμό, την ψυχανάλυση (ιδιαίτερα τις ιδέες του Freud για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα), αλλά και από τη σκανδιναβική λουθηρανική ηθική, αποδομεί το πρότυπο της αγίας μητέρας και εξετάζει το οικογενειακό κύτταρο σαν πεδίο καταπίεσης και βίας.

Πρεμιέρα και παραστάσεις

Η πρώτη θεατρική παρουσίαση του έργου έγινε στη Στοκχόλμη το 1907. Στην Ελλάδα, η πρώτη παρουσίαση του «Πελεκάνου» χρονολογείται αρκετές δεκαετίες αργότερα, καθώς το έργο είναι δύσκολο, σκοτεινό και απαιτεί υψηλής ποιότητας υποκριτική για να αποδοθεί η εσωτερική του ένταση.

Η σκηνική δράση βασίζεται περισσότερο στη λέξη και τη σιωπή, παρά στο εξωτερικό δράμα. Το έργο διατηρείται έως σήμερα επίκαιρο, καθώς η θεματική του –η ψυχολογική κακοποίηση, η οικογενειακή υποκρισία, ο ρόλος των φύλων– παραμένει διαχρονική.

Τι αποκομίζει ο θεατής

Ο θεατής φεύγει από την παράσταση βαρύς, ταραγμένος, ίσως και με ενοχές. Δεν πρόκειται για ένα έργο που προσφέρει κάθαρση με την κλασική έννοια, αλλά για μια ενδοσκόπηση: μας καλεί να αναρωτηθούμε για τις δικές μας οικογενειακές σχέσεις, τις ψευδαισθήσεις που συντηρούμε, τα ψέματα που αποδεχόμαστε για να μην συγκρουστούμε.

Ο «Πελεκάνος» φέρνει στο φως τη σκοτεινή πλευρά της αγάπης και καταγγέλλει τη συναισθηματική πείνα που συχνά κρύβεται πίσω από κοινωνικά αποδεκτές μορφές στοργής. Το γράμμα του πατέρα –πράξη αποκάλυψης και αποκαθήλωσης– λειτουργεί σαν εκρηκτικός καταλύτης, καταστρέφει την ψευδαίσθηση και αναγκάζει τα πρόσωπα να δουν καθαρά, αλλά μέσα σε αποκαΐδια.

Ο συγγραφέας

Ο Αύγουστος Στρίντμπεργκ (1849–1912) υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα: θεατρικός συγγραφέας, πεζογράφος, ζωγράφος, ερευνητής του αποκρυφισμού και των φυσικών επιστημών. Το έργο του είναι μια διαρκής μάχη ανάμεσα στον ορθολογισμό και τη μεταφυσική αναζήτηση, ανάμεσα στο κοινωνικό σχόλιο και την υπαρξιακή αγωνία. Μετά από ψυχολογική κρίση, ο ίδιος βίωσε μια περίοδο μυστικιστικής αναγέννησης που αποτυπώνεται σε έργα όπως ο «Πελεκάνος», «Ο Πατέρας» και «Η Σονάτα των Φαντασμάτων».

Η συμβολή του στο ψυχολογικό θέατρο υπήρξε καθοριστική, ανοίγοντας τον δρόμο σε μεταγενέστερους δημιουργούς όπως ο Ίψεν, ο Πιραντέλλο, ακόμη και ο Μπέκετ.

Η ιστοσελίδα μου

https://www.angeligeorgia.gr

Τα Podcast μου:

https://angeligeorgiastoryteller.gr

https://mithoikaipolitismoi.gr

https://akougontasmetingeorgia.gr

https://theatromeangeligeorgia.gr

Το κανάλι μου στο you tube

https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured

Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:

https://www.facebook.com/angeligeorgia

Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί: