Dzielnica Montparnasse – epicentrum życia towarzyskiego i artystycznego początku XX wieku – jest kojarzona z takimi postaciami, jak Amadeo Modigliani, Chaim Soutine, Tsuguharu Foujita, Moïse Kisling czy Ossip Zadkine. To tu spędzali czas na osiedlach artystów, w przydymionych kawiarniach na Carrefour Vavin i zatłoczonych lokalach, gdzie słuchano jazzu i tańczono charlestona. Wśród ich gości ówczesne it–girls, jak Kiki de Montparnasse czy Jeanne Lohy, „stracone pokolenie” pisarzy oraz Amerykanie, Ernest Hemingway, F. Scott i Zelda Fitzgeraldowie. Która bywalczyni salonów uciekła sprzed ołtarza, by na Montparnasse przyjechać rowerem? I czym był La Ruche, gdzie mieszkali i tworzyli najwięksi artyści początku XX wieku?

Dzień dobry, bonjour, wracamy, oficjalnie wracamy z drugim sezonem Kronik Paryskich.

Jak miło wrócić przed mikrofon i ponownie wziąć do rąk te grube archiwa miasta świateł, te zakurzone archiwa i znowu wspólnie je odkurzać i odkrywać te mniej lub bardziej zapomniane historie.

Bardzo dziękuję, od razu to powiem, bardzo dziękuję, że tak licznie wysłuchaliście sezonu pierwszego.

To coś, co sprawia, że po prostu ciepło oblewa moje serce, także bardzo, bardzo dziękuję i mam nadzieję, że drugi sezon będzie dla was równie ciekawy, bo tych historii Paryż ma szalenie dużo.

Także myślę, że jeszcze sporo przed nami do odkopania, sporo by się jeszcze zapoznać.

Dzisiaj przenosimy się na lewy brzeg.

Paryża na wyjątkowy Montparnasse.

To będzie taka naturalna kontynuacja odcinka o Montmartre z pierwszego sezonu.

Tam, jak dobrze wiemy, było takie osiedle, epicentrum artystów w zasadzie do pierwszej wojny światowej.

To się zaczęło potem zmieniać ze względu na koszty też życia, więc Montparnasse stał się takim nowym miejscem, w którym absolutnie wrzało.

Tam...

Mieszkali najwięksi, najciekawsi i najbardziej kolorowi.

Do dzisiaj Montparnasse kojarzy się nam z barwnymi i często tragicznymi postaciami, jak na przykład Modigliani, Soutine, Fugita, Kisling, Polak zresztą, Zatkin, ale też z Amerykanami, którzy w latach dwudziestych, trzeba powiedzieć szczerze, absolutnie opanowali Paryż.

Mowa o moim ukochanym Hemingwayu, Fitzgeraldzie czy Gertrudzie Stein.

Mowa o moim ukochanym Hemingwayu, Fitzgeraldzie czy Gertrudzie Stein.

taką królową Montparnasse'u, która miała, powiedzmy, berło królowej,

które jak cię dotknęło jako artystę, no to byłeś naprawdę wielkim, wielkim nazwiskiem.

Montparnasse kojarzy się z osiedlami artystów, z zadymionymi kawiarniami na Carrefour Vavain,

ciasnymi lokalikami, gdzie słuchano jazzu i tańczono bluesa czy charlestona.

Opowiem wam więc dzisiaj o najważniejszych miejscach i postaciach dzielnicy,

bo na przykład, która bywalczyni salonów uciekła ze swojego ślubu,

by rowerem dojechać do Paryża na Montparnasse, albo czym jest Ul?

No właśnie, tam gdzie przebywali wszyscy artyści i gdzie historie są tak naprawdę gotowym scenariuszem na film.

Ale skąd Montparnasse?

Zacznijmy od początku.

W XVII wieku studenci przebywali tutaj, do tej pagórkowatej okolicy, aby się spotykać i recytować poezję.

I nazwali to miejsce Górą Parnassu, czyli siedziby dziewięciu mus sztuki i nauki z mitologii greckiej.

Tak naprawdę to wzgórze zostało zrównane z ziemią w XVIII wieku pod budowę Boulevard Montparnasse

i podczas rewolucji francuskiej wiele sal tanecznych i kabaretów otworzyło swoje drzwi,

stając się właśnie takim punktem spotkań artystów.

Pod koniec XIX wieku dzielnica zaczęła przyciągać niezamożnych przedstawicieli inteligencji twórczej,

rzeźbiarzy, artystów, poetów i pisarzy.

Tak jak wspominałam, było tu po prostu taniej, to była przestrzeń, która dopiero powiedzmy niedawno została wprowadzona do Paryża.

To były zawsze...

obrzeża, więc to nie było centrum miasta, to było troszeczkę dalej, także tutaj można było znaleźć miejsca,

w których można było żyć, chciałam powiedzieć godnie, ale może nie do końca, bo zaraz wam przedstawię, jak artyści żyli na Montparnasse.

Zanim artyści się tam sprowadzili, to była w zasadzie taka spokojna dzielnica zamieszkiwana przez profesorów, rentierów, rzemieślników,

bardzo często zakonnice.

Ale miała też swoje oblicze frywolne i tym obliczem była ulica de la Getty, czyli ulica Wesoła.

Tutaj sama nazwa wskazuje, że tam się działo, to było absolutne epicentrum rozrywki.

Nawet jej nazwa wówczas dla mieszkańców brzmiała dość prowokacyjnie.

Roiło się tam od teatrów, sal tańca, kawiarni z muzyką, opowiadano o tym, jak jaskrawe światła, ostro kontrastowały z ciemnością,

a z głośnościami sąsiednich ulic rozlegały się krzyki, grali w wędrowni muzykanci, kuglarze, którzy się popisywali.

Także aktorzy, którzy chodzili do pobliskich teatrów pracować, także teatru Bobino, słynnego teatru na Montparnasse.

A na ulicach stawały dziewczęta lekkich obyczajów, których obficie dostarczała Bretannia.

I wysiadały w zasadzie od razu z pociągu.

Na dworcu Montparnasse miały zaledwie parę kroków, aby wylądować na chodniku na słynnej ulicy Wesołej.

W Paryżu tak naprawdę nie ma dzielnicy teatralnej, takiej powiedzmy na wzór londyńskiego West Endu, czy nowojorskiego Broadwayu.

Dlatego teatry są rozproszone po całym mieście.

Jednak właśnie ta ulica de la Gaiety to jedno z niewielu miejsc Paryża,

gdzie kilka teatrów było zebranych,

gdzie rzeczywiście na jednej ulicy bywały jedne po drugim,

które miksowały się z tutejszymi barami i kawiarniami,

które, jak dobrze wiemy, także z pierwszego sezonu były takim epicentrum życia towarzyskiego i w ogóle życia per se.

Dlatego, że wówczas były to czasy, kiedy nie było wielu wygód w mieszkaniach.

Mieszkania były maluteńkie, często nieogrzewane, więc te przestrzenie publiczne,

jak teatry, kawiarnie były tym miejscem, gdzie można było się też na chwilę ogrzać.

Bardzo ważną przestrzenią w Montparnasse były tak zwane hotele,

czyli miejsca, w których można było wykupić pokoje za niewielkie pieniądze.

Ich było kilka, ale takim najciekawszym, o którym chciałam wam powiedzieć,

to był hotel Medical.

I tu mieszkali między innymi Chagall albo Yves Sanguy, więc wielcy, wielcy malarze.

W korytarzach podobno, jak pisali, unosiła się woń eteru,

bo w zasadzie była to klinika, która wynajmowała pokoje, gdy nie miała kompletu chorych.

Montparnasse był bardzo przeludniony w pewnym momencie, właśnie ze względu na swoje ceny,

ale też to, jak wiele interesujących ludzi się tam zjechało,

więc te przepływy kulturowe, inspiracja była w zasadzie dosłownie na ulicy.

Ludzie więc gnieździli się, gdzie mogli.

Wybierano najmniejsze, cuchnące i zapluskwione izdebki.

Ludzie sami gotowali.

I na spirytusowych kuchenkach.

Trzeba sobie tylko wyobrazić ten zapach i ruch,

i jak wiele osób często mieszkało w jednym pomieszczeniu.

I takie pokoje kosztowały około 250 do 300 franków miesięcznie.

Tak opisuje to przynajmniej Henry Miller w Zwrotniku Koziorożca,

gdzie właśnie pokazuje, jak to życie w tych złotych czasach Montparnasse wyglądało.

Restauracje i kuchnia.

I kawiarnie.

To były też te przestrzenie, które absolutnie przyciągały.

Wielka epoka Montparnasse'u rodzi się w zasadzie w Closerie de Lille'a,

o którym już troszeczkę wcześniej opowiadałam.

I tam rzeczywiście panowała absolutnie szczególna atmosfera,

dlatego, że nawet kelnerzy przemawiali wierszem.

Wielcy artyści bardzo często, jak opisują później też pisarze,

robili sobie zawody w jedzeniu.

I tak było na przykład z Derain i z Apollinaire'em,

którzy wymyślili sobie taką zabawę, że zamawiali wszystko po kolei z karty, z menu.

I trzeba było wszystko po kolei zjadać, a kto pierwszy odpadł,

tak mogę to powiedzieć, musiał wyrównać rachunek.

Montparnasse stał się takim miejscem, gdzie naprawdę zjeżdżali się wszyscy.

I Paul Ford i André Salmon postanowili,

że stworzą tutaj międzynarodowy, oficjalny ośrodek sztuki i literatury.

Także w 1905 roku, bo tutaj teraz jesteśmy,

rozesłali dziesiątki tysięcy zaproszeń.

Według Salmona było to 23 tysiące,

a według Forda 10 tysięcy.

No ale powiedzmy, każdy miał trochę inną wizję tej historii,

ale dziesiątki tysięcy zaproszeń na Montparnasse'u

ruszyło w świat do artystów i pisarzy z całego świata,

zachęcając ich do tego, by przybyli na słynną górę Parnassu

i by wspólnie tworzyli nową epokę, tak naprawdę.

Na apel stawiło się wielu i organizatorzy byli absolutnie zaskoczeni tym,

że podobno między innymi zjawili się, i tutaj cytuję,

autentyczny Indianin, indyjski fakir i 120 Chińczyków,

uczniów szkoły górniczej w Mons.

Także raptownie w jednym momencie do Paryża zjechali się ludzie z całego świata

na zaproszenie artystów z Montparnasse'u.

I tutaj bardzo istotną rzeczą jest tak zwana szkoła paryska.

Szkoła paryska, czyli to tak naprawdę miejsce, które nie jest oficjalną szkołą,

tak jak można by było pomyśleć, że jest to uniwersytet, który zrzeszał, który uczył.

Szkoła paryska, czyli Paryżanie i nie Paryżanie, czyli mieszkańcy Paryża z różnych stron świata,

którzy tworzyli, uczyli się i mieszali swoje wizje i znajomości

właśnie w przestrzeniach Montparnasse'u, tutejszych restauracjach i kawiarniach.

Warto zauważyć, że artyści przybywający do Paryża kierowali się właśnie w tym momencie,

to już jest początek XX wieku, nie ku wzgórzom Montmartre,

które były bardzo blisko położone de facto dworców i wschodniego Paryża,

dwudziestego i północnego Leczku Montparnasse'owi,

który w tamtym momencie był jeszcze dalej, był naprawdę kompletnymi tutaj obrzeżami,

ale byli zwabieni obecnością swoich współziomków, można powiedzieć,

od których spodziewali się nie tyle wsparcia materialnego, bo też,

ale też pomocy, pewnej pomocy w zaaklimatyzowaniu się w Paryżu,

co było tym trudniejsze, bo wielu, wielu z nich kompletnie nie znało języka francuskiego,

tak jak na przykład Modigliani Włoch, który gdzieś dość sprawnie poradził sobie w Paryżu,

także tutaj akurat on także z językiem sobie świetnie poradził,

ale gdzieś bardzo dobrze się czuł w tym międzynarodowym towarzystwie Montparnasse'u,

opowiadał cudowne historie, jak między innymi z Włoszką, właśnie swoją rodaczką,

Rozalią Tobią, modelką, która pozowała do jego obrazów, ale nie tylko jego.

Kiedy Rozalia była w Paryżu, w Paryżu, w Paryżu, w Paryżu,

Rozalia otworzyła swój bar, specjalnie właśnie wykreowany dla artystów,

można tam było zamawiać na przykład pół porcji, czyli jeszcze taniej,

czyli jeszcze uszczknąć troszkę ze swojego budżetu, żeby móc się wyżywić za grosze

i Modigliani wspomina, że bardzo lubił ją prowokować, by zaczęła na niego krzyczeć po włosku,

bo tak brakowało mu tego temperamentu, tych krzyków na włoskich ulicach,

że stworzył sobie takie małe Włochy na Montparnasse.

Rozalia Tobia wspominała później, że bardzo często, nie mając środków,

Modigliani płacił je rysunkami, która rzucała niedbale do piwnicy na pastwę szczurów.

Później bardzo tego żałowała, wiedząc, jak wielkie pieniądze za Modiglianiego można było otrzymać.

Także tutaj mamy te początki tworzenia się tego kulturowego magla,

który będzie tutaj na Montparnasse jeszcze przez 30 lat.

Jednym z takich najważniejszych ośrodków, o którym kompletnie trzeba wiedzieć,

więc jeżeli macie notesy, to polecam zapisać tą nazwę.

To jest La Ruche, czyli Ul.

I nie tylko dlatego, że tam autentycznie wrzało i tych ludzi było strasznie dużo,

ale prawdą jest, że był to budynek, który był w formie okręgu, rotundy.

Także dlatego był to Ul.

I nie było to jedyne takie miejsce na Montparnasse,

bo takich, powiedzmy, osiedli artystów rozsianych w XIV okręgu było całkiem sporo

i rzeczywiście nic podobnego nie powstało na Montmartre,

o którym mówiliśmy w pierwszym sezonie.

Tam było to Bateau Lavois, słynne, gdzie mieszkali artyści,

ale tych osiedli nie było aż tak dużo.

Tutaj Montparnasse rzeczywiście bardzo się pochylił

i tutaj dużo twórców i mecenasów sztuki, ale także osób bardzo wrażliwych na sztukę,

postanowiło się tutaj.

I to sprawiło, że stworzyli takie miejsca jak właśnie La Ruche.

W La Ruche mieszkali najwięksi twórcy jak Chagall, Zatkin,

Archipenko, Lipsitz, Kikoin, Diego Rivera nawet,

czy Francuzi jak Fernand Léger czy Gabriel Voisin.

I ci Francuzi byli tutaj, nie ukrywajmy, w mniejszości,

więc podobno czuli się trochę jak obcokrajowcy.

Gdy malarz Crémieniu wysiadł z pociągu na Gare de l'Est,

z trzema rublami w kieszeni przyjechał,

z Rosji, jedyne słowa po francusku jakie znał,

to wyrażenie Passage d'Anzic.

To było wszystko, bo wiedział, że tam jest właśnie La Ruche

i tam będzie miał dach nad głową,

za który de facto nie będzie musiał płacić

albo będzie mógł płacić bardzo niskie pieniądze.

Tutaj Chagall wspominał, że te czynsze były naprawdę wyjątkowo niskie,

50 franków na rok, a nawet jeżeli coś tam się niszczy,

noga mocniej potknęła, to można było nie płacić w ogóle

albo zapłacić rysunkami, obrazami.

To dla założyciela miejsca Bouchera było absolutnie wystarczające.

Dla niego było to cudowne, że mógł być częścią tej historii,

która tworzyła historię francuskiej, ale też europejskiej

i światowej kultury i sztuki.

To on na przykład poznał Rodin'a z Camillą Claudel

i zapoczątkował tym samym jeden z najbardziej namiętnych

i głośnych romansów Belle Epoque, dwóch wybitnych twórców, rzeźbiarzy.

Zresztą w Muzeum Rodin'a do dzisiaj w Paryżu bardzo to miejsce polecam.

Przepiękny, stary hotel, w którym później Rodin stworzył swoją pracownię.

Tam też mieszkał, tam są jego wybitne rzeźby,

tak samo jak i rzeźby Claudel.

No i tu też pokazuje tą ich namiętną relację,

która była bardzo burzliwa, dlatego że mieszkańcy Montparnasse'u mówili,

o głośnych kłótniach, krzykach,

o wybieganiu z kawiarni pod wpływem zazdrości.

Także tego było naprawdę co nie miara.

Larouche był miejscem rzeczywiście wyjątkowym.

Chagall pisał o nim w ten sposób.

Życie na Montparnasse'ie było cudowne.

Pracowałem całymi nocami.

Kiedy w sąsiedniej pracowni zwymyślana modelka zaczynała płakać,

gdy Włosi śpiewali przy akompaniamencie mandoliny,

gdy Soutine wracał z pękiem nad psutych kurczaków, które miał malować,

ja samotny w mojej celi z desek stałem przed sztalugami

przy świetle nędznej naftowej lampy.

Za 35 franków miesięcznie miałem zapewnione wszelkie wygody.

Życie nie mogło być lepsze.

I chociaż Larouche rzeczywiście było takim miejscem,

gdzie artyści lgnęli, nie było tam specjalnych wygód,

czy ogrzewania, ciepłej, bieżącej wody.

Większość artystów przestawała się myć w ogóle w zasadzie.

Albo nakładali na siebie całą garderobę.

Szczególnie zimą, która była... Bywały bardzo srogie.

To było bardzo potrzebne.

Podobno Soutine, kiedy przybył z Rosji w tułubie,

nie porzucał go nawet latem, bo bał się, że ktoś go mu ukradnie.

Rzeczywistość była taka, że ta przestrzeń Larouche była wspólna.

Nawet artyści wspominali o tym, że jeżeli jeden z nich otrzymał wypłatę,

to w zasadzie ta wypłata też była wspólna, bo się ze wszystkimi dzielił.

Więc nie było czegoś takiego jak bogactwo,

bo nawet kiedy to bogactwo cię dopadało,

to miałeś obowiązek podzielić się z innymi.

Więc de facto to status quo zostało utrzymane

i wszyscy zawsze byli odpowiednio biedni.

Fernand Léger wspominał o Larouche,

w którym spędził parę miesięcy między rokiem 1908,

a 1909 pisał tak.

Larouche, co za niezwykłe miejsce.

Czego tam nie było.

Ludzie żyli jak mogli.

W Larouche wszystko można było sprzedać i kupić.

Przypominam sobie między innymi czterech Rosjan, nichilistów.

Nigdy nie mogłem pojąć, jak mieścili się w pokoju liczącym 3 metry kwadratowe

i jakim cudem zawsze mieli wódkę.

Zabawy w Larouche rzeczywiście były głupie.

Mówiono o tym, że wchodząc tam na trawnik przed słynnym ulem,

bawili się nad mężczyźni.

Można było spotkać Soutina rzucającego kamieniami w okna Chagalla,

bo absolutnie nie cierpiał jego powagi i zacietrzerwienia, jeśli chodzi o pracę,

bo był rzeczywiście wyjątkowo ambitny.

I tak jak inni artyści lubili się dobrze zabawić,

tak Chagall był tutaj bardzo pracowity i to Soutina niezwykle denerwowało.

Dlatego rzucał kamieniami.

A Polinaire wchodząc tutaj do Chagalla, do jego niewielkiego pokoiku,

powiedział mu słynne słowa

To nadnaturalne, jest pan nadnaturalistą.

I tutaj można by powiedzieć o tym, że tutaj już rodziły się początki surrealizmu,

bo zaczyna się tworzyć sztukę w oderwaniu od realnego świata

i to wszystko właśnie dzieje się w Larouche.

Więc ten dom pod numerem 3, taki rodzaj Bateau Lavois, Lewego Brzegu,

zachował się do dzisiaj.

Rzeczywiście został ochroniony, choć były pomysły, by go zniszczyć,

by go zrównać z ziemią, ale na szczęście pozostał.

Bo nie tylko kwestia tego, że są tutaj niezwykłe historie związane z artystami,

ale sama ta rotunda, sama ta przestrzeń Larouche, ten ul jest wyjątkowy ze względu na to,

że pracownie artystyczne, tak samo jak i właśnie Larouche,

już budowane były z pozostałości wystawy światowej z roku 1900.

I ten budynek był w zasadzie projektu Gustava Eiffla,

tak jak i słynna paryska wieża.

I to miał być budynek tylko chwilowo postawiony i zniszczony,

ale właśnie wtedy Boucher postanowił uratować i powiedzieć,

że on to przeniesie na Montparnasse i tam powstanie ta przestrzeń dla artystów.

Smutnym jest, że wiele z ich wielkich, wielkich, wielkich, wielkich, wielkich artystów,

wielkich dzieł zostało zniszczonych albo spalonych.

Tak jak wspominałam, była tam bardzo zimno.

Więc na przykład Fernanda Barré użyła na rozpałkę siedem dużych rysunków Modiglianiego,

dzisiaj wartych miliony.

Fernanda Barré też była w ogóle niesamowicie ciekawą postacią.

Opuściła rodzinną Picardię około 1908 roku i przeniosła się do Paryża,

gdzie przeżyła w zasadzie jako dziecięca prostytutka.

Następnie stała się muzą malarzy, w tym właśnie Amadeo Modiglianiego i Suttina,

którzy nam namawiali ją do studiowania malarstwa i historii sztuki w l'école nationale.

Miała bardzo dużą wrażliwość, jeśli chodzi o sztukę i artyzm,

więc tutaj znajomi mocno popchnęli ją do tego, by to zrobić

i rzeczywiście zaczęła studiować malarstwo i sama tworzyć.

W marcu 1917 roku poznała japońskiego artystę Fujite.

W Café de la Rotonde, słynnej Rotonde na Montparnasse,

który zakochał się po prostu bez pamięci w tej pięknej kobiecie

i poślubił ją w zasadzie 13 dni później.

W 1918, uciekając już przed niemieckimi bombami,

para przyniosła się do Kainz-sur-Mer na południe, na lazurowe wybrzeże,

gdzie spędzili rok malując wspólnie jedno i drugie i spotykając się z przyjaciółmi.

W tym samym okresie zaprzyjaźniła się z Jeanne Hebuter,

z narzeczoną Modiglianiego i kiedy Modigliani zmarł na Grulice w 1920 roku,

Barré bezskutecznie próbowała pościeszyć Jeanne, wdowę po nim,

bezskutecznie, bo w ósmym miesiącu ciąży popełniła samobójstwo.

Po wojnie Montparnasse stał się centrum wszystkiego,

co piękne, wszystkiego, co szalone i wszystkiego, co kolorowe na kolejne 10 lat.

Takimi miejscami, które zbierały towarzystwo były sale tańca,

między innymi słynny Jockey i Jockey, który był takim, no to był taki powiedzmy klub jazzowy,

który działał przez 4 lata, gdzie przebywali Kissling, Cocteau, Hemingway, Fitzgerald,

to tutaj śpiewała Kiki de Montparnasse, o której też już troszkę była mowa,

która wtedy spotykała się z słynnym amerykańskim fotografem i artystą Man Rayem.

Tutaj wszyscy się bawili do białego rana.

Jean Aubert opowiadał, że pewnego wieczoru widział tam dziewczynę tańczącą całkiem nago,

ale na nikim nie zrobiło to w zasadzie żadnego wrażenia.

Max Jacob w swoim pokoju na Montmartre na ścianie napisał

nigdy nie chodzić na Montparnasse.

Jego zdaniem tą dzielnicą władał szatan i postanowił tam, że tam jego stopa nie powstanie,

ale prawdą jest, że Montparnasse nigdy nie przestało go fascynować,

bo w zasadzie było to takie miejsce, gdzie dozwolone było absolutnie wszystko

i gdzie szokowało naprawdę niewiele.

No ale te sale tańca i bale, bardzo popularny był Bal Banal,

organizowany na przykład przez...

Związek Artystów Rosyjskich.

I tutaj animatorami też tych imprez byli

Kissling Passant, na jednej z nich Fujita,

dla przyjaciół Fufu.

Pojawił się jako kulis nagi, tylko w opasce na biodrach,

dźwigając na plecach wiklinową klatkę,

w której uwięziona była właśnie piękna Fernanda,

jego młodziutka żona w stroju Ewy.

I na klatce widniała kartka z napisem

Kobieta na sprzedaż.

Innym razem na takim samym balu Kiki de Montparnasse,

parodująca Cécile Sorel,

której wtedy przejście z Comédie Française do Casino de Paris

nabrało wręcz sprawy ogólnopaństwowej,

wszyscy tym żyli.

Więc Kiki de Montparnasse w związku z tym

zeszła wielkimi schodami w lokalu Boullier,

upuszczając na każdym stopniu schodów kolejne elementy stroju,

podobno będąc już na dole,

miała na sobie już tylko diadem ze strusich piór.

Tyle jej zostało.

Jules Passant, który był księciem Montparnasse'u,

tak nazywano tego wyjątkowego artystę,

absolutnie dziwaczny anioł,

zawsze ubrany na czarno,

przychodził w towarzystwie przedziwnych osób,

modelek, często czarnoskórych,

pochodzenia romskiego,

bardzo kolorowej cyganerii,

wtedy można by było powiedzieć,

i obnosił się pewną melancholią.

Przychodził z lokalu do lokalu

i aż do świtu bawił się,

wydając pieniądze na siebie i na innych.

Kochał bywać w Jockey'u,

bo tam dochodziło często do bujek,

więc jego taka spokojna, melancholijna dusza

gdzieś mogła się nakarmić

energią.

Hemingway powiedział o nim tak.

Passant, bardzo dobry malarz,

był stale, dobrowolnie i świadomie pijany.

W kapeluszu zsuniętym na kark

wyglądał raczej na typka z Broadway'u,

niż na uroczego malarza,

którym był naprawdę.

Montparnasse było też miejscem,

które przyciągało niesamowite kobiety

i to nie tylko Kiki de Montparnasse,

o której mówiliśmy już,

która była absolutną muzą,

ikoną Montparnasse'u

i była niezwykłą, nie tylko muzą artystów,

ale też sama była artystką,

bo była w zasadzie chodzącym performansem,

ale oczywiście to nie tylko ona.

Była słynna, uciekająca panna,

młoda Jeanne Lauchy,

której historię absolutnie uwielbiam,

a rysuje się ona tak,

że pewnego popołudnia,

wkrótce po zakończeniu wojny,

Fernand Léger, wówczas jeszcze mało znany,

siedział z przyjaciółmi na tarasie

w Closaville de Lille

i tutaj też ciekawe,

dlatego że mimo atrakcyjności nowego miejsca,

czyli Rotonde,

pozostał wierny tej kawiarni,

do której miał tak blisko ze swojej pracowni,

więc mimo, że całe towarzystwo zrzeszało już się w Rotonde,

no to dla niego Closaville de Lille

było takim miejscem,

do którego wracał codziennie

no i też pewnego popołudnia,

jak każdego w zasadzie,

był tam ze swoimi przyjaciółmi,

nie spodziewał się,

że zobaczy widok absolutnie surrealistyczny,

czyli kobietę, pannę młodą,

w rozwijanych tiulach,

która nadjeżdżała na rowerze od strony bulwaru.

Wkrótce osiadła na krześle niedaleko nich

i odzyskawszy oddech,

opowiedziała, że pochodzi z Pontoise

i że chciano ją wydać za mąż,

za syna tamtej szedłoby,

a z tego notariusza

i ze wśród prezentów dla panny młodej

znalazł się między innymi damski rower

i ona tak się ucieszyła,

jak zobaczyła ten rower,

postanowiła na niego wsiąść

i go wypróbować,

ale gdy poczuła wiatr we włosach,

poczuła tę wolność,

to stwierdziła,

że będzie jechać tak daleko,

jak tylko może

i nawet nie wiedziała kiedy,

nie licząc kilometrów,

dojechała do Paryża na Montparnasse

i tam zasiadła.

I tam też poznała Fernanda Legera,

słynnego malarza,

który wkrótce się z nią pobrał.

Także dosłownie po dopełnieniu

paru drobnych formalności

została jego żoną,

więc uciekająca panna młoda

nie spodziewała się,

że we francuskiej stolicy

spotka wielką miłość

i zostanie jedną z muzy artystów

i ikon Montparnasse'u.

Dzisiaj powiedzielibyśmy

it girls.

Jedno to osobowości,

drugie to miejsca

i jednym z takich niesamowitych miejsc,

niesamowitych przestrzeni

był Sphinx.

Czasami można o nim poczytać w literaturze

jako o takiej przestrzeni,

która łączyła artystów,

o przestrzeni, gdzie się bywało,

gdzie niektórzy wielcy dziennikarze

stworzyli sobie swoje filie redakcyjne wręcz,

ale prawdą jest,

że był to po prostu

popularny dom towarzyszy.

To było miejsce bardzo eleganckie,

w dobrym tonie,

z różowymi,

przydymionymi lekkoświatłami

i gdzie w wielkiej parterowej sali

przechodziły się między stolikami

dziewczęta w zwiewnych sukniach

i przyjmowały gości.

Dla wielu artystów, pisarzy

i dziennikarzy,

ale też na przykład aktorów

zakład stał się takim rodzajem klubu.

Tam umawiano się na spotkania,

na ten słynny enver,

kieliszek przy barze.

Kissing na przykład wybierał tam swoje modelki,

które przychodziły mu pozować

następnego dnia rankiem

i w końcu wszystkie pokoje w Sfinksie

ozdobione zostały portretami jego pędzla.

I rzeczywiście liczni wybitni dziennikarze,

w tym Albert Londres, André Salmon,

czy Pierre Menard,

urządzili tam sobie filie swojej redakcji.

I nie mówię tego prześmiewczo, bo rzeczywiście,

było tak, że oficjalnie tam przyjmowali swoje telefony

z dzienników, w których pracowali

i stamtąd wysyłano ich w teren na reportaż.

Henry Miller, również tutaj stały bywalec zakładu,

napisał o nim ulotkę reklamową,

w zamian za stałą kartę wstępu,

więc już wtedy były takie karty członkowskie

i podobno wypłacano mu nawet prowizję,

kiedy przyprowadzał tu klientów,

Amerykanów, którzy byli zafascynowani tym,

że Paryż jest tak bardzo otwartym miejscem

i w tym czasie, co też ciekawe,

w Sfinksie obrocy Sfinksa wynosiły 150 tysięcy franków dziennie,

więc było to naprawdę miejsce,

gdzie pieniądz robił się sam.

Jednym z takich wielkich osobowości Montparnasse'u,

tutaj już mówimy o latach dwudziestych,

więc powoli będę przechodziła do tych cudownych lat dwudziestych,

które bardzo kochamy, a które na Montparnasse'ie naprawdę,

no to było to miejsce, gdzie trzeba było być.

W latach dwudziestych, jak mówimy o Les Anne Folles

i tych szalonych latach dwudziestych,

no to jest właśnie Montparnasse.

Tutaj wrzało, tu siedziało i jedną z takich osób był Miro.

I pomimo tak dyskretnej i tak nie rzucającej się w oczy,

powierzchowności drobnego, schludnego poczciwca,

Miro był na Montparnasse'ie postacią niezwykle ważną.

Jego pierwsza wystawa w czerwcu 1925 roku w galerii Piech

stała się naprawdę bardzo głośnym wydarzeniem,

o którym mówiono na Carrefour Vavin,

bardzo, bardzo głośno.

To było wielkie wydarzenie.

I poniekąd dlatego, że wernisaż wyznaczono na godzinę dwunastą w nocy.

Wernisaż miał się zacząć o północy.

I Vanchon skargał się na to,

że skandal, ciekawscy ludzie mieszkańcy Montparnasse'u

zeszli się tłumnie mimo bardzo późnej godziny

i podobno ustawili się w gigantyczną kolejkę przed wejściem do galerii.

Miro w czarnej lamowanej marynarce, prążkowanych spodniach

i tutaj też mówiono o tych dziwactwach surrealistów,

którzy naprawdę lubili się bardzo szczególnie ubrać.

I tutaj Miro nie był wyjątkiem.

Witał gości w tym bardzo eleganckim i oryginalnym stroju.

I w pewnej chwili powstał taki tłok,

że nadbiegła policja, sądząc, że chodzi o antypaństwową demonstrację.

A faktem jest, że była to po prostu wystawa.

Wernisaż wystawy.

Sprawy bardzo szybko wyjaśniono

i noc wesoło zakończono w Jockeju.

Amerykanie w Paryżu to jest w ogóle kolejny temat,

który można by było bardzo, bardzo mocno zagłębić,

ale pozostańmy przy tym co najważniejsze.

Amerykanie przenieśli się do Paryża,

dlatego że dolar stał bardzo wysoko, więc...

Mimo, że podobnie jak inni artyści nie byli bogaczami,

można powiedzieć, że żyli dość skromnie,

to w porównaniu do tych francuskich,

przez to, że zarabiali często w dolarach,

bo pisali dla dzienników amerykańskich,

żyło im się po prostu lepiej.

Amerykanie w Paryżu to oczywiście Hemingway i Fitzgerald.

To są takie dwa największe nazwiska,

o których kocha się opowiadać,

bo to były absolutnie kolorowe postaci.

Ale to nie tylko oni.

O latach nazywanych właśnie

złotymi latami dwudziestymi.

Virgil Thomson pisał

W powietrzu była jakaś magia.

Cudownie jest znaleźć się w czarodziejskim miejscu,

w chwili sprzyjającej magii.

Cudownie jest być młodym w wieku miłostek,

w mieście stworzonym, aby tam kochać.

A kochali Fitzgeraldowie i siebie i innych,

bo to była bardzo kolorowa para.

Rzeczywiście wyróżniała się na tle innych,

dlatego że w porównaniu do innych artystów

byli to ludzie zamożni.

I byli już pisarzami, jak przyniesie się do Paryża,

byli pisarzami o bardzo wyrobionej już pozycji.

Scott Fitzgerald w towarzystwie żywiołowej Zeldy

przepuszczał w lokalach na Montparnasse

ogromne honoraria za książki już wydane,

czyli Po tej stronie raju i za Wielkiego Gatsby'ego,

który był też sprzedażowym hitem,

dlatego miał te pieniądze i mógł je wydawać

i chciał je wydawać.

We dwójkę byli łosobieniem złotej epoki,

tej młodzieżowej, świeżej, absolutnie niesamowitej.

Imponowali swoją rozrzutnością biednym,

jak kościelne myszy pisarzom z domi Select.

Opowiadano o nich też niebywałe historie.

Podobno Zelda, pijana do nieprzytomności,

podarowała wspaniały naszyjnik z pereł

czarnoskórej kobiecie, z którą tańczyła w podejrzanym lokalu.

A na przykład Scott wręczył swój portfel kierowcy taksówki,

bo był już tak pijany, że nie potrafił wybrać pieniędzy,

nie potrafił ich wyliczyć, dlatego po prostu rzucił swój portfel taksówkarzowi.

Jednak szofer zwrócił mu ten portfel, stwierdził,

że nie będzie się kłócił z pijanym w trupa artystą

i w efekcie rzeczywiście miał darmową przejażdżkę.

To była stale podekscytowana para,

która nie chciała pogodzić się z upływem czasu,

więc żyła w ciągłym lęku przed starością,

więc starali się tak naprawdę utrzymywać tą młodość tak długo, jak tylko mogli.

I tym pewnie tłumaczyć można też ich ekstrawagancję i ryzykanctwo.

Ich życie wyglądało tak, jakby stale grali w rosyjską ruletkę.

I to życie rzeczywiście skończyło się mało kolorowo,

dlatego że Fitzgerald zmarł chory i zapomniany,

a ona w obłąkaniu jako tragiczna ofiara pożaru w szpitalu psychiatrycznym.

Ich przyjaciel Hemingway, który pięknie wszystko opisał,

pięknie opisał lata dwudziesty na Montparnasse'ie

w swojej powieści Ruchome Święto,

ostatniej swojej powieści wydanej pośmiertnie po jego samobójstwie,

mieszkał w mieszkaniu na ulicy Notre-Dame-des-Champs pod numerem 112

w bliskim sąsiedztwie z Ezrą Poundem,

który był też taką absolutną ikoną Montparnasse'a.

Zrzeszał wszystkich świetnych dookoła siebie

i z którymi chodził taką gromadą z kawiarni do kawiarni.

Hemingway mieszkał obok solarni,

której mechaniczna piła przeszkadzała mu w pracy,

ale bardzo lubił to mieszkanie,

bo było w samym centrum Montparnasse'u,

więc wszędzie miał blisko

i rzeczywiście najbardziej, najchętniej pracował w Closerie de Lille'a.

To było jego miejsce, do którego można do dzisiaj wejść,

zobaczyć jak wyglądało i jak wyglądało wtedy,

kiedy tworzył Hemingway.

Który nie miał bardzo pewnej sytuacji finansowej,

ale miał dochody zapewnione dzięki kronice sportowej w Toronto Star

i dzięki temu utrzymywał siebie, swoją żonę i też syna.

Bardzo mu pomagała Gertruda Stein,

to jest taka kobieta, ikona,

o której tak naprawdę powinien powstać oddzielny odcinek,

bo jest to kobieta, która przybyła do Paryża na początku XX wieku

w 1903 bądź 1904, bo różnie.

Mówią tutaj archiwa.

Przyjechała tutaj z bratem,

zakochana w sztuce i w artystach.

Na początku kupowała obrazy Picasso, Matisse'a,

tych, których najbardziej ubóstwiała.

Tworzyła swoją kolekcję razem z bratem,

który de facto podobno miał dużo lepszy gust

i miał dużo więcej takiej świadomości artystycznej,

więc wiedział w co zainwestować.

Na początku Gertruda była troszeczkę tak przyklejona do swojego brata,

ale bardzo, bardzo szybko zyskała własną renomę

i podczas gdy w 1903 dopiero tak stawiała pierwsze kroki w Paryżu,

tak już w latach dwudziestych, pod koniec lat dwudziestych,

była już absolutną ikoną,

która w swoim mieszkaniu na Rue de Fleurieu pod numerem 27

stworzyła salon, do którego chciał wejść każdy.

Każdy artysta, który był kimś,

ale też każdy, który chciał być kimś,

dlatego że Gertruda Stein potrafiła stworzyć wiek,

wielkie, wielkie kariery.

Na samym początku jej przybycia do Paryża

Picasso namalował ją taką ociężałą, masywną krępą

w swojej pracowni w Bateau Lavois

i to jest jedyna taka pozostałość tej starej Gertrudy,

która jeszcze nie miała tej pewności siebie.

Zresztą Picasso z Gertrudą mocno się pokłócili.

Ta ich przyjaźń została zerwana

przez wzgląd na jej podziw dla Juana Gertruda.

Tutaj wielką zazdrość Picassa, bo jak dobrze wiemy,

była to osoba z gigantycznym ego,

więc jeżeli ktokolwiek tutaj śmiał powiedzieć,

że ktokolwiek może mu dorównać,

no to ta przyjaźń była mocno problematyczna.

Ale tam, gdzie nie korzystał Picasso,

korzystali inni artyści, którzy chcieli złożyć wizytę

Gertrudzie Stein na Rue de Fleurieu 27

i też swoją drogą ciekawa sprawa,

pod tym samym adresem mieszkała polska malarka wcześniej,

Anna Bilińska w połowie XIX wieku,

więc to jest ta sama kamienica,

ale już inne czasy, tutaj mamy lata 20.

Rzeczywiście każdy Amerykanin inteligent po przyjeździe do Paryża

składał jej wizytę w jej dużym pokoju

zostawionym ciemnymi, masywnymi hiszpańskimi meblami,

które uwydatniały blask malowideł Cezana,

Renoira, Picassa, Grisa,

umieszczonych w zasadzie jedno przy drugim.

To widać na zdjęciach, gdzie po prostu one były wręcz,

powiedzmy, naćkane na ścianach,

na takich przyjęciach, które ona organizowała bardzo często,

a raczej powinno się mówić o audiencjach,

niczym u papieża, bo tak wyglądały spotkania z Gertrudą Stein,

których udzielała, siedząc na wysokim krześle.

Tutaj obowiązywał cały rytuał.

Gertruda Stein podobno zajmowała się głównie mężczyznami,

głównie artystami, a ich towarzyszki, muzy

i też bardzo często malarki,

tutaj one obowiązkowo dostawały się pod opiekę alistoklas,

jej partnerki życiowej.

Ona sama zaś poddawała tych, których łaskawie tolerowała,

surowemu egzaminowi.

Rzeczywiście wcale nie była taką dobrą, ciepłą przyjaciółką,

potrafiła być bardzo brutalna.

Zresztą to ona była tą osobą, która mocno prowadziła za rękę Hemingwaya.

Niektórzy twierdzą, że może gdyby nie ona,

Hemingway nie byłby tym, kim jest,

ale to moim zdaniem mocno nadwyraz,

bo Hemingway rzeczywiście niezwykle utalentowanym pisarzem był,

ale Stein potrafiła też tworzyć swoją legendę.

Sama lubiła mówić, że przecież to ona jest też jednym z największych pisarzy,

choć dzisiaj mówi się o niej przede wszystkim z perspektywy mecenaski sztuki,

a nie artystki.

Rzeczywiście biada tym, którzy opowiadali się nie po jej myśli

i nie okazywali jej jako bóstwu należytej czci.

Zresztą pokora ich też należytej czci.

Ona nic nie zdawała.

Czy głosili jej chwałę, czy nie?

Ona potrafiła ich kompletnie zmiażdżyć.

Zresztą to ona nazwała pokolenie pisarzy jak Hemingway czy Fitzgerald straconym pokoleniem.

To, co dzisiaj jest dla nas jasnym sformułowaniem,

wyszło po raz pierwszy z jej ust

i co ciekawe, do czego dotarłam ostatnio,

to te piękne słowa, gdzieś już mocno napompowane i pompatyczne,

tak naprawdę zaczęły się od tego, że powiedział to jej mechanik,

który naprawiał jej strudzonego Forda,

który zaczął mówić o młodych ludziach, którzy przeżyli wojnę.

Mówił w ten sposób, że o to, czym jesteście młodzi ludzie, straconym pokoleniem.

I ta formułka bardzo się Gertrudzie Stein spodobała

i też w ten sposób nazwała pokolenie,

które miało objąć pisarza, który otrzymał Nagrodę Nobla.

I półtuzina innych wybitnych autorów.

Gertruda Stein była taką ikoną Montparnasse'u

i absolutnie była w jej centrum dzielnicy,

nigdy nie wychodziła za bardzo ze swojego słynnego mieszkania, salonu.

W zasadzie wszyscy przychodzili do niej.

Jej pozycja była zbyt wysoka, by pojawiać się na ulicy Carrefour-Vavin

i siedzieć wśród, tutaj cytat,

szumowin oblegających kawiarnię,

bo przecież musiałaby

zatkać nos.

Montparnasse to wielkie, wielkie postaci.

To głośne kłótnie, to wielkie skandale

i wielcy artyści, którzy tworzyli wielkie dzieła.

Dzisiaj stracone pokolenie wydaje się być już tylko dalekim mirażem.

W zasadzie nikt nie pamięta czasów, kiedy

Amerykanie wnosili tyle życia i radości do lokali na Carrefour-Vavin,

a przecież wraz z ich zniknięciem, bo w końcu,

Amerykanie z Paryża się wyprowadzili,

skończyła się ta złota epoka dzielnicy.

Montparnasse znów stał się zwykłą,

jedną z wielu dzielnic Paryża,

ale przetrwała legenda,

której ciężar wciąż czuć,

spacerując po tutejszych ulicach.

I to bardzo gorąco wam polecam.

Przejście po Montparnasse, po tych miejscach,

które zostały i w których czuć nadal ducha

starego Montparnasse'u, początku XX wieku.

Bardzo dziękuję, że byliście dzisiaj ze mną

i że wysłuchaliście pierwszego odcinka,

drugiego sezonu Kronik Paryżskich.

Raz jeszcze podkreślę, jak bardzo cieszę się,

że mogę tutaj znowu usiąść przed tym mikrofonem

i dalej odkopywać historię miasta świateł.

Dziękuję i słyszymy się już za dwa tygodnie.

Do usłyszenia.